Học thuyết nguyên nhân gần (proximate cause)

Ngành bảo hiểm có bốn qui tắc cơ bản. Ai cũng phải nhớ. Trong số đó nguyên tắc nguyên nhân gần là một nguyên tắc phức tạp nhất. Phức tạp ở chỗ, các định nghĩa của nó chỉ giải thích được một phần, một góc nhìn về qui tắc ấy. Mặt khác, đây là một khái niệm phát triển theo thời gian. Mỗi khi có một sự vụ liên quan đến giải quyết bồi thường, tòa án lại giải thích theo hướng riêng. Ngoài ra, tại mỗi một nước, việc hiểu học thuyết này cũng khác nhau dẫn đến cách đánh giá và nhìn nhận bị khiếm khuyết.

Vào thời điểm hiện tại, học thuyết này đã gần như cố định và không còn quá nhiều tranh cãi, do vậy theo dấu chân các quan tòa tìm ra lý luận từ đầu đến gần cuối không quá nhiều suy tư. Vấn đề cốt yếu vẫn là phải tìm hiểu nhiều tài liệu.


Quan tòa trong vụ án Pawsey v Scottish Union & National Insurance Company (1908) định nghĩa nguyên nhân gần như sau:
“the active and efficient cause that sets in motion a train of events which brings about a result, without the intervention of any force started and working actively from a new and independent source”.

Đây là định nghĩa đầu tiên và nổi tiếng nhất về học thuyết này. Định nghĩa này đã được hai dịch giả nổi tiếng trong làng bảo hiểm VN Bùi Thị Kim Quy, và Nguyễn Thị Kim Loan từ thập niên 90 đã dịch trong quyển bảo hiểm nguyên lý và thực hành mà hầu hết trong các thư viện tại các công ty bảo hiểm đều có. Tôi không có quyển sách này trong tay để tham chiếu. Tuy nhiên, bản dịch này bám quá sát vào bản tiếng Anh nên ngữ nghĩa vẫn chưa nêu hết được ý đồ tác giả. Tôi xin chỉnh lại một chút như sau:

Nguyên nhân gần là nguyên nhân tích cực đủ sức gây ra sự vận hành một chuỗi các sự cố dẫn đến một kết quả không bị một lực từ bên ngoài nào can thiệp vào, mà lực ấy có nguồn gốc độc lập, mới, phát sinh và hoạt động tích cực.

Như vậy, khái niệm gần ở đây phải hiểu theo nghĩa rộng hơn. Nguyên nhân tích cực gây ra một chuỗi sự cố. Ví dụ một trận động đất nhỏ gây nứt đường ống gas, xì gas, trong một căn phòng có một gia đình đang ngủ. Nếu căn cứ trên ngôn từ nguyên nhân gần, ta có thể lầm tưởng nguyên nhân gia đình trên tử vong là do hít khí gas trong khi ngủ. Trái lại theo định nghĩa pháp lý, nguyên nhân gần sẽ phải là động đất. Vì động đất đã tạo ra một chuỗi các sự cố liên tục không có lực bên ngoài can thiệp.

Vậy tại sao không dùng khái niệm trực tiếp thay cho gần. Rất nhiều tài liệu tiếng Việt dịch là nguyên nhân trực tiếp thay vì nguyên nhân gần. Vì gần và trực tiếp khá giống nhau về nghĩa, khái niệm trực tiếp là khái niệm hán việt rất trí tuệ và học thuật. Trực là thẳng, tiếp là tiếp xúc. Khái niệm trực tiếp là gắn thẳng vào sự cố. Do vậy dựa vào ví dụ trên nguyên nhân trực tiếp của gia đình kia tử vong là hít phải khí gas còn nguyên nhân gần theo định nghĩa pháp lý là động đất. Về mặt ngữ nghĩa "gần" là một khái niệm khá tương đối, người đi máy bay thấy 1000km là gần, trong khi người đi bộ thấy 100km là quá xa vời. Do vậy, việc đưa ra khái niệm nguyên nhân gần trong pháp luật là điều cần thiết.

Trường hợp NĐBH mua đơn bảo hiểm tai nạn cá nhân cho các môn thể thao mạo hiểm, đơn này không bảo hiểm chết do viêm phổi. NĐBH tham gia học cưỡi ngựa có người hướng dẫn chuyên nghiệp. Anh ta bị ngã từ trên xuống do không kiểm soát được, từ đó bị sốc, khủng hoảng tinh thần, thần kinh không điều khiển được cơ thể nên mắc chứng đái dầm, do nằm điều trị dài ngày trên giường ẩm ướt dẫn đến viêm phổi và chết vì viêm phổi. Công ty bảo hiểm từ chối do nguyên nhân tử vong là viêm phổi nguyên nhân không được bảo hiểm. Tòa phán rằng, đây là một chuỗi sự cố liên tục mà nguyên nhân gần của nó là ngã ngựa được bảo hiểm.

Trường hợp động đất gây cháy nhà A, cháy lan sang nhà B. Nhà B có mua bảo hiểm cháy. Tuy nhiên, bất động sản này tọa lạc tại Jamaica. Đơn bảo hiểm cháy ở Jamaica loại trừ động đất. Sự cố nguyên nhân gần được tòa hiểu là động đất bị loại trừ nên B không được bồi thường.

Định nghĩa trên đã chỉ ra khá cụ thể tình huống một chuỗi sự cố, sự cố đầu tiên sẽ là nguyên nhân gần trong trường hợp chuỗi sự cố không bị gián đoạn bởi một nguồn mới. Nếu nguyên nhân ấy được bảo hiểm, người được bảo hiểm sẽ được bồi thường, nếu không, NĐBH đành chịu rủi ro. Giả sử trường hợp có nguồn mới độc lập xảy ra can thiệp vào chuỗi sự cố nói trên thì nguyên nhân gần là cái gì. Định nghĩa này rõ ràng thiếu sót.

Ví dụ em A châm ngòi một quả pháo và dúi vào tay em B. Em B có hốt hoảng nhưng nhanh trí nhét ngay vào tay em C. Em C không có thời gian ném pháo đi bị nổ trên tay và rách lòng bàn tay phải đi khâu. Nếu hiểu đơn giản theo định nghĩa trên, em A là người gây nguyên nhân gần. Tuy nhiên giả sử em B, không ác ý nhét quả pháo vào tay em C, mà ném pháo đi, thì quả pháo sẽ nổ và không ai bị hại.

Như vậy lỗi gây rách tay cho em C có một phần của em B. Mặc dù em A lỗi gây ra cháy quả pháo là có ác ý gây tổn thương em B. Em B mặc dù biết nguồn nguy hiểm có thể ném đi ngay, nhưng lại dúi vào tay em C tức là cũng có ác ý. Nếu áp dụng định nghĩa trên vào trường hợp này chắc chắn không ổn.

Trường hợp khác. Một căn nhà được thợ thi công trần nhà hơi ẩu, chủ nhà vẫn sống yên ả cho đến một ngày có một chiếc xe do tài xế lái xe ẩu tông vào nhà. Do có sự chấn động, miếng thạch cao rơi xuống trúng đầu chủ nhà. Rõ ràng nếu người thi công không ẩu, thì miếng thạch cao kia không rơi xuống, và ngược lại nếu tài xế không ẩu thì đã không đụng vào nhà. Định nghĩa trên không lý giải được nguyên nhân do tài xế ẩu, hay nguyên nhân do thi công ẩu.

Có rất nhiều ví dụ khác. Chẳng hạn người đi xe đạp vô ý tông vào người đi bộ, anh này bị ngã, lúc đứng dậy loạng choạng dẫm vào chân một con chó và bị cắn. Hay trường hợp xe tông vào nhà gây vỡ kính, nửa đêm kẻ trộm thấy kính vỡ liền lẻn vào nhà hành hung chủ nhà.

Vậy, giải quyết các tình huống này thế nào cho thỏa đáng? (còn tiếp)

Kiến thức bảo hiểm - Doãn Quỳnh Trang